امروزه ورزش زنان نیز جایگاه خاصی در مجامع بین‌المللی پیدا کرده‌است.
واژه ورزش که از دیرباز معنای تمرین و ممارست داشت به هنگام تصویب «قانون ورزش اجباری در مدارس» در ۱۶ شهریور ماه ۱۳۰۶ خ به‌طور رسمی به معنای امروزی وارد قاموس واژگان دولتی ایران شده‌است
علوم طبیعت > علوم پزشکی (طب) > پزشکی > بیماریها |
کم خونی یا آنمی به معنی کمبود تعداد گویچههای قرمز خون است. کم خونی دارای انواع مختلف است که میتواند به علت عدم سنتز هموگلوبین ، کمبود آهن در ساختار هموگلوبین ، دفع بسیار سریع یا تولید بسیار آهسته گلبولهای قرمز باشد. |
اطلاعات اولیه
تقریبا تمامی اکسیژنی که در خون حمل میگردد، به هموگلوبین موجود در گلبولهای قرمز خون متصل میباشد. گلبولهای قرمز طبیعی انسان ، دیسکهای مقعرالطرفین کوچک با قطر 9 - 6 میکرومتر میباشند. این سلولها از سلولهای بنیادی پیش ساز به نام هموسیتوبلاستها در مغز استخوان ساخته میشوند. در طی فرایند بالغ شدن گلبولها ، سلولهای بنیادی تولید سلولهای دختری مینمایند که مقادیر زیادی هموگلوبین ساخته و سپس اندامکهای داخل سلولی مانند هسته ، میتوکندری و ... را از دست میدهند. فعالیت اصلی گلبول قرمز ، حمل هموگلوبین است که با غلظت بالا به صورت محلول در سیتوزول وجود دارد.
اهمیت زیاد توالی اسید آمینه‌ای در تعیین ساختمانهای دوم ، سوم و چهارم پروتئینهای کروی و بنابراین اعمال بیولوژیک آنها به خوبی در بسیاری از بیماریهای خونی مانند کم خونی داسی شکل در انسان قابل شرح میباشد. از لحاظ ژنتیکی ، بیش از 300 نوع هموگلوبین شناخته شده در جمعیتهای انسانی وجود دارد. بیشتر این انواع ناشی از تفاوتهایی در یک ریشه اسید آمینه میباشند. در اغلب موارد این اثرات بر روی ساختمان و عملکرد جزئی بوده، ولی گاهی میتواند وخیم بوده و به بیماریهای خونی و کم خونی منجر شود.
تاریخچه
اولین قدم در درک ژنتیک امراض هموگلوبین در سال 1949 بوسیله "نیل" (Neel) برداشته شد. او نشان داد مبتلایان به اختلالات خونی که به مرض سلولهای داسی شکل معروف است نسبت به یک ژن که همین اختلال با شدت کمتر را در هر دو والد هتروزیگوس بوجود می‌آورد، به صورت هموزیگوس هستند. چند سال بعد و همکارانش مرض سلولهای داسی شکل را به عنوان نخستین بیماری مولکولی که در آن هموگلوبین غیر طبیعی باعث نقص میشد، تشخیص دادند. سپس اینگرام (Ingram) متوجه شد نقص هموگلوبین در مرض سلول داسی شکل در اثر جایگزینی فقط یکی از 287 اسید آمینه مولکول هموگلوبین است.
ساختمان و عمل هموگلوبین
ورزش هموگلوبین ناقل تنفسی در گلبولهای قرمز مهره‌داران و در برخی از بی‌مهره‌گان و در گره‌های ریشه خانواده نخود یافت میشود. مولکول دارای 4 قسمت است. هر واحد دارای 2 قسمت است: یک زنجیره پلی‌پپتید به نام گلوبین و یک گروه پروستتیک (غیر پروتئینی) به نام "هم" (Heme) که یک رنگدانه حاوی آهن است که با اکسیژن ترکیب شده و به مولکول قدرت انتقال اکسیژن میدهد. در تمام هموگلوبین‌ها قسمت "هم" یکسان است و تغییرات ژنتیکی فقط محدود به قسمت گلوبین میگردد.
در هموگلوبین افراد بالغ قسمت پروتئینی مولکول از دو نوع زنجیره پلی‌پپتیدی ساخته شده: زنجیره آلفا دارای 141 اسید آمینه که ژن آن روی کروموزوم 16 قرار دارد و زنجیره بتا دارای 146 اسیدآمینه که ژن آن روی کروموزوم 11 قرار دارد. از نظر انتخاب طبیعی ، تعداد جایگزینیهای اسیدهای آمینه در ساختار هموگلوبین محدود است. فقط آن گروه از جایگزینی‌هایی که به عمل مولکول آسیبی نمی‌‌رسانند میتوانند باقی بمانند. موضع اتصال آهن در انواع زنجیره‌های گلوبین انسان و دیگر گونه‌های مهره داران ثابت است. بیشتر هموگلوبین‌های غیر طبیعی در اثر جهشهای نقطه‌ای در ژنهای ساختمانی که ترتیب آمینو اسید را در یکی از زنجیره‌ها کد میکند اتفاق می‌افتد و بعضی دیگر در اثر مکانیزمهای مولکولی دیگر بوجود می‌آیند.
آنمی ناشی از دفع خون
ورزش بعد از خونریزی سریع ، بدن پلاسما را در ظرف 3 - 1 روز جایگزین میکند اما این امر یک غلظت پایین گویچههای سرخ خون را به جای میگذارد. اگر خونریزی دومی بوجود نیاید، غلظت گویچههای سرخ خون معمولا در ظرف 6 - 3 هفته به حد طبیعی باز میگردد. در خونریزی مزمن ، شخص بکرات نمی‌تواند مقدار کافی آهن از روده جذب کند تا هموگلوبین را به همان سرعتی که از دست میدهد، تشکیل دهد. در این حال گویچههای سرخ با هموگلوبین بسیار کم در داخلشان تولید میشوند و منجر به بروز آنمی هیپوکرومیک میکروسیتی میشوند.
آنمی آپلاستیک
آپلازی مغز استخوان به آن معنی است که مغز استخوان فاقد عمل طبیعی خود است. به عنوان مثال ، شخصی که در معرض تشعشع گاما از یک انفجار هسته‌ای قرار میگیرد ممکن است دچار تخریب کامل مغز استخوان و متعاقب آن در ظرف چند هفته مبتلا به آنمی کشنده شود. به همین ترتیب درمان بیش از حد با اشعه ایکس ، بعضی مواد شیمیایی صنعتی و حتی داروهایی که شخص ممکن است نسبت به آنها حساس باشد میتوانند همین اثر را ایجاد کنند.
آنمی مگالوبلاستی
فقدان ویتامین B12، اسید فولیک و فاکتور داخلی مخاط معده میتوانند منجر به تولید مثل بسیار آهسته اریتروبلاستها شوند. در نتیجه ، این سلولها بسیار بزرگ شده و شکلهای غیر عادی پیدا میکنند و مگالوبلاست نامیده میشوند. آتروفی مخاط معده یا در فقدان معده در نتیجه برداشتن کامل آن با عمل جراحی ایجاد میشود میتواند منجر به آنمی مگابلاستی شود.
بیماران مبتلا به "اسپیروی معده که در آن اسید فولیک ، ویتامین B12 و سایر ترکیبات ویتامین B به خوبی جذب نمی‌شوند غالبا دچار آنمی مگالوبلاستی میگردند. این گویچه‌ها دارای غشای شکننده هستند و به آسانی پاره شده و شخص را دچار کمبود تعداد کافی گویچه سرخ می‌سازند.
آنمی همولیتیک
بسیاری از ناهنجاریهای مختلف گویچههای سرخ که بیشترشان ارثی هستند، گویچههای سرخ را شکننده می‌سازند، بطوریکه هنگام عبور از مویرگها و به خصوص هنگام عبور از طحال به آسانی پاره میشوند و منجر به آنمی شدید میشوند. برخی از انواع این کم خونی به قرار زیر است.
اسفروسیتوز ارثی
در این بیماری گویچههای سرخ کوچک بوده و به جای اینکه به شکل صفحات مقعرالطرفین باشند، کروی هستند. این گویچه‌ها نمی‌توانند فشرده شوند، زیرا فاقد ساختمان کیسه‌ای شکل سست غشای گویچههای طبیعی هستند. این گویچه‌ها هنگام عبور از طحال حتی با یک فشار مختصر ، به آسانی پاره میشوند.
آنمی داسی شکل
این نوع کم خونی در حدود 0.3 درصد تا یک درصد در سیاه پوستان غرب آفریقا و آمریکا وجود دارد. گویچه‌ها محتوی یک نوع غیر طبیعی هموگلوبین به نام هموگلوبین S هستند که به علت زنجیره‌های بتای غیر طبیعی هموگلوبین ایجاد میشود. هنگامی که این هموگلوبین در معرض فشارهای کم اکسیژن قرار میگیرد، به صورت بلورهای درازی در داخل گویچه سرخ رسوب میکند. هموگلوبین رسوب کرده به شکل داس ، به غشا گویچه آسیب میرساند و غشا شکننده شده و آنمی شدید ایجاد میگردد.
تالاسمی
تالاسمیها یک گروه متجانس از اختلالات سنتز هموگلوبین هستند که نقص پایه‌ای آنها در ساختمان مولکول نبوده بلکه کاهش در سنتز زنجیره‌های آلفا یا بتا میباشد. این اختلال باعث بهم خوردن توازن سنتز زنجیره گلوبین شده، و لذا زنجیره‌های گلوبین اضافی ته نشین میشوند، نتیجتا رشد و بقای گلبولهای قرمز به خطر می‌افتد. دو گروه اصلی تالاسمی شناخته شده است: تالاسمی آلفا که در آن سنتز زنجیره آلفا کاهش یا قطع میشود و تالاسمی بتا که در آن سنتز زنجیره بتا با مشکل رو به رو میشود.
اثرات کم خونی بر روی سیستم گردش خون
ویسکوزیته خون تقریبا بستگی کامل به غلظت گویچههای سرخ خون دارد. در آنمی شدید ویسکوزیته ممکن است به جای رقم طبیعی حدود 3 برابر به یک و نیم برابر ویسکوزیته آب سقوط کند. این امر مقاومت در برابر جریان خون را در رگهای محیطی کاهش میدهد و لذا مقدار بسیار زیادتری خون نسبت به حالت طبیعی در بافتها جریان پیدا کرده و به قلب باز میگردد. هیپوکسی ناشی از کاهش انتقال اکسیژن توسط خون موجب میشود که رگهای بافتی گشاد شوند و اجازه دهند که خون باز هم بیشتری به طرف قلب باز گردد و برون‌ده قلبی را افزایش دهد. یکی از اثرات کم خونی شدید ، افزایش شدید بار کاری قلب است.
افزایش برون‌ده قلبی را افزایش دهد. یکی از اثرات کم خونی شدید ، افزایش شدید بار کاری قلب است.افزایش برون‌ده قلبی در آنمی تا حدود بسیاری از علایم آنمی را خنثی می‌سازد زیرا اگر چه یک واحد خون فقط بسیار کمی اکسیژن حمل میکند، سرعت جریان خون ممکن است به اندازه کافی افزایش یابد بطوری که تقریبا مقادیر طبیعی اکسیژن به بافتها رسانده شوند.
اما هنگامی که شخص مبتلا به آنمی شروع به انجام فعالیت عضلانی کند قلب قادر به تلمبه زدن خون بیشتر نخواهد بود.در نتیجه هنگام فعالیت عضلانی که نیاز بافتها به اکسیژن را فوق‌العاده افزایش میدهد، هیپوکسی فوق‌العاده شدید بافتی بوجود آمده و غالبا نارسایی قلبی حاد به دنبال آن پیش می‌آید.
درمان کم خونی
مهمترین داروی کم خونی آهن و ترکیبات آهن است. آهن از طریق معده و روده جذب بدن شده و در کبد ذخیره میشود تا در ساختمان هموگلوبین بکار رود. آهن و ترکیبات آن مغز استخوان را وادار به ساختن گلبول سرخ میکند. داروی عصاره دیگر جگر توام با ویتامین B12 نیز برای کم خونی بسیار مفید است، به خصوص در کم خونیهای شدید.
درمان کم خونی با خوراکی گیاهی
- عسل: با خوردن عسل در مدت بسیار کمی به تعداد گلبولهای قرمز 25 - 8 درصد افزوده میشود.
- پسته: پسته موجب افزایش خون میشود.
- فندق: فندق خون افزای خوبی است و رنگ چهره را می‌گشاید.
- دمکرده برگ با پوست سبز گردو ، موجب افزایش تعداد گلبولهای قرمز میشود.
- عدس: یکی از مواد خوراکی افزایش دهنده گلبولهای قرمز خون است.
- از مواد خوراکی دیگر میتوان به این موارد اشاره کرد: نخود سبز ، زرد آلو ، گردو ، خرما ، شلغم ، کلم و خوراک جو.
کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن، از مشکلات عمده تغذیه ای و بهداشتی کشور است. گروههایی که بیشتر در معرض کم خونی فقر آهن قرار دارند شیرخواران، کودکان زیر 6 سال، نوجوانان بخصوص دختران نوجوان و زنان در سنین باروری بخصوص زنان باردار هستند. پسرا ن و نوجوانان و مرداان بالغ هم ممکن است دچار کم خونی فقر آهن بشوند اما این خطر در آنها کمتر است.
آهن برای ساخت گلبولهای قرمز خون لازم است. اگر برای ساختن گلبولهای قرمز خون، آهن به مقدار کافی در دسترس بدن نباشد، ابتدا از ذخایر آهن بدن استفاده می شود، سپس در صورت ادامه کمـبود، ذخایر آهن بدن کاهش می یابد. اگر کمبود آهن ادامه پیدا کند، ذخایر آهن بدن تخلیه می شود و کم خونی فقر آهن بروز می کند. آهن اساسی ترین ماده اولیه برای ساختن گلبولهای قرمز خون است. البته علاوه بر آهن، مواد مغذی دیگر هم مثل اسید فولیک، ویتامین B6 ، ویتامین B12 ، ویتامین C و پروتئین برای خونسازی لازم است که باید از طریق رژیم غذایی روزانه تامین شود.
علل ایجاد کم خونی فقر آهن در دوران مدرسه و بلوغ
- در سنین مدرسه، بدن به دلیل رشد به آهن بیشتری نیاز دارد و مصرف ناکافی منابع غذایی حاوی آهن در این دوران منجر به کمبود آهن میشود. در دوران بلوغ به دلیل جهش رشد، نیاز دختران و پسران به آهن بیشتر از دوران قبل است و درصورتی که از منابع غذایی حاوی آهن در برنامه غذایی روزانه به اندازه کافی مصرف نشود نوجوان به سرعت در معرض خطر کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن قرار می گیرد.
- دختران در سنین بلوغ، علاوه بر جهش رشد، به علت عادات ماهانه و از دست دادن خون نسبت به کم خونی فقر آهن بسیار حساس تر و آسیب پذیرتر هستند و به این دلیل کم خونی فقر آهن در دختران در مقایسه با پسران نوجوان شیوع بالاتری دارد.
- عادات و رفتارهای غذایی خاص در دوران مدرسه و بلوغ اغلب موجب می شود که کودکان و دانش آموزان به جای مصرف غذاهای خانگی از غذاهای غیر خانگی مانند انواع ساندویج های سوسیس و کالباس، پیتزا، تنقلات غذایی کم ارزش مانند چیپس، نوشابه، شکلات و پفک استفاده نمایند و به این دلیل درمعرض خطر کمبود آهن قرار می گیرند زیرا این غذاها اغلب از نظر آهن فقیرند.
- تغییرات خلق و خو در دوران بلوغ ممکن است موجب کم اشتهایی بشود و به علت مصرف ناکافی غذا، دریافت آهن و سایر مواد مغذی محدود میشود.
- عدم رعایت اصول بهداشتی، آب اشامیدنی ناسالم، توالت های غیر بهداشتی، عدم شستشو و ضد عفونی صحیح سبزی های خام و در نتیجه ابتلاء به آلودگی انگلی از دیگر عوامل موثر در بروز کم خونی فقر آهن هستند. آلودگی های انگلی مانند شیستوزومیا و کرم قلابدار و ژیاردیا موجب بروز کم خونی فقر آهن میشوند. آلودگی به شیستوزومیا و کرم قلابدار درکشور ما شایع نیست اما آلودگی به ژیاردیا که درسنین مدرسه شایع است میتوانند با کاهش اشتها و کاهش جذب آهن موجب کمبود آهن شوند.
- مهمترین و شایعترین علل بروز کمبود آهن، مصرف کم انواع گوشت به ویژه گوشت قرمز است که آهن قابل جذب دارد.
- از عوامل دیگر مصرف چای قبل از غذا و یا بلافاصله پس از غذا است. تانن موجود در چای میتواند جذب آهن غذا را به مقدار قابل ملاحظه ای کاهش دهد.
- مصرف ناکافی مواد غذایی حاوی ویتامین C نیز احتمال بروز کمبود آهن را افزایش می دهد. ویتامین C که در میوه ها و سبزی های تازه و خام وجود دارد موجب افزایش جذب آهن غذا میشود. کمبود دریافت ویتامین C موجب کاهش جذب آهن و در نتیجه کمبود آهن میشود.
- مصرف نان هایی که در تهیه آنها از جوش شیرین استفاده میشود، یکی دیگر از عوامل موثر در بروز کمبود آهن است. جوش شیرین موجب باقی ماندن ماده ای به نام اسید فیتیک درنان میشود که کاهش دهنده جذب آهن است. در نانی که در تهیه آن از خمیر مایه یا خمیر ترش بجای جوش شیرین استفاده شده است، اسید فیتیک مهار شده و مانعی در جذب آهن ایجاد نمیشود. درسالهای اخیر تلاشهای زیادی برای حذف جوش شیرین از چرخه تولید نان و استفاده از خمیر مایه درکشور صورت گرفته است.
علائم کم خونی فقر آهن
رنگ پریدگی دائم زبان و مخاط داخل پلک چشم و لبها، کمرنگ شدن خطوط کف دست، احساس ضعف و خستگی، سیاهی رفتن چشم، بی تفاوتی، سرگیجه، سردرد، بی اشتهایی، حالت تهوع، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دستها و پاها درافراد مبتلا به کم خونی فقر آهن دیده میشود. موارد کم خونی فقر آهن شدید با تنگی نفس و طپش قلب و ورم قوزک پا همراه است.
کودکان ودانش آموزانی که دچار کم خونی فقر آهن هستند، همیشه احساس خستگی و ضعف می کنند. این افراد اغلب از ورزش و فعالیتهای بدنی دوری می کنند و یا در هنگام ورزش خیلی زود خسته میشوند. در این افراد تغییرات رفتاری بصورت بی حوصلگی و بی تفاوتی مشاهده میشود. کم خونی فقر آهن به علت کاهش قدرت یاد گیری، موجب افت تحصیلی دانش آموزان میشود.
یکی از علائم بروز کم خونی فقر آهن دردختران نوجوانی که عادت ماهیانه آنها شروع شده است و خونریزی زیاد دارند رنگ پوست سبزه مایل به زرد است.
آهن کافی برای حفظ سلامت، رشد مطلوب و فراهم ساختن زمینه مناسب برای یاد گیری دردوران تحصیل ضروری است. اگر چه کمبود آهن میتواند درتمام مراحل زندگی سبب کاهش قدرت ادراک و یاد گیری گردد ولی اثرات نامطلوب کم خونی در دوران شیرخوارگی و در اوایل کودکی غیر قابل جبران است. کم خونی فقر آهن در کودکان زیر 2 سال و کودکان سنین مدرسه با تاخیر رشد خفیف همراه است و درمان کم خونی موجب افزایش سرعت رشد میشود. تاخیر رشد در کودکان کم خون ممکن است به علت نقش کلی آهن در واکنش های حیاتی بدن، رابطه آن با سیستم ایمنی و یا تاثیر آن بر اشتها باشد.
کم خونی فقر آهن در کودکان سنین مدرسه موجب کاهش قدرت یادگیری میشود ضریب هوشی این کودکان 5 تا 10 امتیاز کمتر از حد طبیعی برآورد شده است. همچنین در این کودکان میزان ابتلاء به بیماریهای عفونی بیشتر است زیرا سیستم ایمنی آنان قادر به مبارزه با عوامل بیماریزا نیست. مطالعات نشان داده است که دادن آهن به کودکان کم خون موجب کاهش ابتلا به بیماریهای عفونی میگردد.
درمان کم خونی فقر آهن
درصورت بروز کم خونی فقر آهن شخص مبتلا باید تحت درمان قرار گیرد زیرا در این حالت افزایش مصرف غذاهای غنی از آهن به تنهایی نمی تواند کم خونی فقر آهن را جبران نماید؛ بخصوص اگر کم خونی شدید باشد درمان با استفاده از ترکیبات آهن خوراکی مثل سولفات آهن است. میزان توصیه شده برای درمان کم خونی بستگی به شدت کم خونی دارد و پزشک آن را تعیین می کند.
نکته مهم در درمان کم خونی فقر آهن این است که درمان با آهن باید 2 تا 3 ماه پس از اینکه میزان هموگلوبین به حد طبیعی رسید ادامه یابد تا ذخایر آهن بدن تشکیل شوند؛ یعنی میزان فریتین سرم که نشان دهنده ذخایر آهن بدن است به حدود 30 میکروگرم در لیتر برسد. سازمان جهانی بهداشت برای درمان نوجوانان و بزرگسالان در موارد کم خونی خفیف یک قرص 60 میلی گرم آهن در روز و در موارد کم خونی متوسط و شدید 2 قرص 60 میلی گرم آهن (120 میلی گرم در روز) را توصیه نموده است.
مصرف آهن خوراکی ممکن است دربعضی افراد اختلالات گوارشی مانند ناراحتی معده، تهوع، استفراغ، یبوست و یا اسهال ایجاد کند. شدت عوارض مستقیماً در ارتباط با میزان آهن مصرفی است و هرچه مقدار مصرف بیشتر باشد، عوارض جانبی آن بیشتر میشود.
درموارد عدم تحمل جهاز هاضمه، باید مصرف قرص آهن با مقدار کم شروع و سپس به تدریج افزایش یابد تا میزان آن به حد لازم برسد و بخوبی تحمل شود. مصرف قرص آهن با معده خالی ممکن است عوارض جانبی آنرا افزایش دهد بنابراین بهتر است ترکیبات آهن بعد از غذا مصرف شوند. نکته حائز اهمیت این است که به دلیل عوارض جانبی نباید درمان قطع شود چون این عوارض موقتی بوده و معمولاً پس از چند روز بهبود می یابند.
پیشگیری و کنترل کم خونی فقر آهن
بطور کلی چهار روش اساسی برای پیشگیری از کم خونی فقر آهن عبارتند از :
آهن یاری عبارتست از توزیع قرص آهن بین گروههای آسیب پذیر و درمعرض خطر کم خونی فقر آهن ( مانند زنان باردار، کودکان زیر 5 سال، کودکان سنین مدرسه و دختران نوجوان)
دربرخی از کشورها آهن یاری یعنی توزیع قرص آهن به کودکان مدرسه ای و دختران نوجوان در زمره اقدامات پیشگیری از کم خونی فقر آهن است.
در این روش قرص توسط معلمین مدارس بین دانش آموزان توزیع میشود. آهن یاری معمولاً با مصرف یک قرص سولفات فرو در هفته به مدت 12 تا 16 هفته در سال در طی سنین بلوغ اجراء میشود.
آموزش تغذیه و ایجاد تنوع غذایی
دربرنامه غذایی روزانه دو نوع آهن وجود دارد آهن هِم درگوشت قرمز، مرغ، ماهی و جگر وجود دارد. آهن غیر هِم درغذاهای گیاهی مانند غلات، حبوبات، سبزیجات، مغزها ( پسته، بادام، گردو، فندق ) وانواع خشکبار ( برگه هلو و زرد آلو، انجیر، کشمش، خرما ) وجود دارد. آهن موجود در غذاهای حیوانی (آهن هِم) از قابلیت جذب بالایی برخوردار است و به میزان 20تا 30 درصد جذب میشود درحالیکه آهن غذاهای گیاهی (آهن غیر هِم) به میزان 3 تا 8 درصد جذب میشود و جذب آن بستگی به وجود عوامل کاهش دهنده و افزایش دهنده جذب آهن دارد. آهن موجود در زرده تخم مرغ نیز از قابلیت جذب کمی برخوردار است.
- گوشت قرمز، مرغ و ماهی افزایش دهنده جذب آهن هستند. این مواد غذایی ارزش دو گانه دارند. از یک سو دارای آهن ( هم ) هستند و از سوی دیگـــرموجب افزایش جذب آهن (غیر هم ) که درمنابع گیاهی موجود است میشوند یعنی اگر حتی مقدار کمی گوشت در غذا وجود داشته باشد، آهن هِم موجود درآن موجب افزایش جذب آهن غیر هِم از مواد گیاهی میشود.
- اسید اسکوربیک (ویتامین C ) که درسبزی ها و میوه های تازه و خام وجود دارد یکی دیگر از افزایش دهنده های جذب آهن است. با خوردن مقداری سبزی خوردن، پیاز و یا انواع سالاد همراه با آب لیمو یا آب نارنج تازه، جذب آهن غذاهای گیاهی افزایش می یابد. البته خطر ابتلاء به آلودگی های انگلی به علت مصرف سبزی خام آلوده را نباید از نظر دور داشت. به این دلیل شستشوی صحیح و ضد عفونی سبزیجاتی که به طور خام مصرف میشوند نباید فراموش شود.
- مهمترین عوامل کاهش دهنده جذب آهن عبارتند از پروتئین سویا، فیتاتها و تانن ها
- زمانی که سویا بجای گوشت مورد استفاده قرار می گیرد باید مقدار کمی گوشت به آن اضافه کرد تا جذب آن افزایش یابد.
- فیتاتها در گندم و سایر غلات وجود دارد حتی مقدار کم فیتات جذب آهن را به مقدار قابل ملاحطه ای کاهش می دهد. در نانهایی که با جوش شیرین تهیه میشوند و از خمیر مایه درپخت آنها استفاده نشده مقدار زیادی فیتات وجود دارد که جذب آهن را کاهش می دهد.
- روش دیگر استفاده از جوانه غلات و حبوبات است که موجب افزایش آهن قابل جذب در مواد غذایی میشود. وقتی غلات جوانه می زنند ویتامین C در آنها افزایـــش می یابد و میزان تانن ها واسید فیتیک کم میشود. مثلاً جوانه زدن بعضی از غلات و حبوبات مثل ماش و عدس به مدت 24 تا 48 ساعت میتواند آهن قابل جذب را تقریباً به دو برابر افزایش دهد.
طرز تهیه جوانه غلات و حبوبات
ابندا گندم و یا عدس را پاک کرده و در آب خیس کنید. پس از 2 تا 3 روز آب آنرا دور ریخته و گندم یاعدس را در یک سینی تمیز پهن کنید و یک پارچه تمیز و مرطوب روی آن بکشید. هر روز پارچه را آب بزنید که مرطوب بماند. پس از اینکه جوانه سبز شد گندم یا عدس جوانه زده را در یخچال نگهداری کنید. هنگامی که سالاد تهیه می کنید مقداری از چوانه گندم یا عدس به آن اضافه کنید و همراه با غذا مصرف کنید.
یکی از مهمترین اقدامات برای پیشگیری از کم خونی فقر آهن، آموزش تغذیه به منظور ایجاد تعادل و تنوع در برنامه غذایی روزانه است. اساس آموزش تغذیه برای پیشگیری از کم خونی فقر آهن بر این اصل استوار است که در وعده های غذایی، افزایش دهنده های جذب آهن و همچنین آهن ( هِم ) مصرف شود و یا اینکه از مصرف کاهش دهند ه های جذب آهن مانند چای همراه با غذا و یا بلافاصله پس از غذا خود داری شود.
- کنترل بیماریهای عفونی و انگلی
ابتلا به بیماریهای عفونی موجب کاهش اشتها شده و درنیتجه دریافت مواد مغذی از جمله آهن کاهش می یابد؛ از سوی دیگر بیماریهای عفونی در جذب و استفاده بدن از مواد مغذی اختلال ایجاد می کند.
رعایت اصول بهداشت فردی از جمله شستن کامل دستها با آب و صابون قبل از تهیه و مصرف غذا و پس از اجابت مزاج به منظور جلوگیری از ابتلا به الودگی های انگلی از دیگر اقداماتی است که در آموزش دانش آموزان باید مورد تاکید قرار گیرد.
درمان به موقع و مناسب میتواند دوره عفونت و شدت آن را کاهش دهد.
- غنی سازی مواد غذایی
غنی سازی مواد غذایی با آهن یکی از روشهای عمده و موثر برای کاهش کمبود آهن و کم خونی فقر آهن در جامعه است. دراین روش آهن را به مقدار معینی به مواد غذایی اصلی که غذای عمده مردم است و هر روز مصرف میشود اضافه می کنند. نان یکی از مواد غذایی است که کشورها از سالیان پیش اقدام به غنی سازی آن با آهن و سایر املاح و ویتامین ها نموده اند.
برخی از کشورها موادغذایی دیگر مانند بیسکویت، کیک، کلوچه و سایر مواد غذایی که توسط کودکان و دانش آموزان مصرف میشود را نیز با آهن و مواد مغذی دیگر غنی کرده اند و در برنامه تغذیه مدارس از آن استفاده می کنند. مطالعات انجام شده در این کشورها حاکی از کاهش شیوع قابل ملاحظه کم خونی فقر آهن است. درکشور ما غنی سازی آرد با آهن و اسید فولیک در استان بوشهر از سال 1380 شروع و در حال حاضر در سایر استانها نیز انجام می شود. 
توصیه هایی برای پیشگیری ازکم خونی فقر آهن در نوجوانان
- در برنامه غذایی روزانه از مواد غذایی حاوی آهن مثل انواع گوشت ها ( گوشت قرمز، مرغ، ماهی ، جگر)، حبوبات (مثل عدس، لوبیا ) و سبزیهای سبز تیره ( اسفناج ، جعفری و..) بیشتر استفاده کنند.
- همراه با غذا، سبزی های تازه و سالاد ( گوجه فرنگی، فلفل دلمه، کلم، گل کلم و ..) مصرف نمایند.
- درمیان وعده ها بجای استفاده از تنقلات غذایی کم ارزش ( پفک نمکی، چیپس، شکلات و نوشابه و ..) از انواع خشکبار ( برگه هلو، آلو، زرد آلو، توت خشک، انجیر خشک، کشمش، خرما ) و انواع مغزها (گردو، بادام، فندق و پسته ) استفاده نمایند.
- استفاده از دوغ کم نمک وانواع شربت های خانگی بجای نوشابه های گازدار توصیه میشود.
- از نوشیدن چای، قهوه ودم کرده های گیاهی یکساعت قبل و تا دو ساعت پس از مصرف غذا خودداری نمایند.
- اگر خیلی زود خسته میشوید و یا قدرت تمرکز و یاد گیری آنها کم شده است ممکن است دچار کمبود آهن شده باشند. در این مورد باید به پزشک مراجعه نمایند تا در صورت وجود کمبود آهن که با اندازه گیری میزان فریتین سرم ( شاخص ذخیره آهن بدن ) تعیین میشود، درمان شوند. همچنین مصرف مواد غذایی آهن دار را در برنامه غذایی روزانه خود افزایش دهند.
یکی از علائم بروز کم خونی فقر آهن دردختران نوجوانی که عادت ماهیانه آنها شروع شده است و خونریزی زیاد دارند رنگ پوست سبزه مایل به زرد است. این دختران باید برای تشخیص قطعی کم خونی فقر آهن ودرمان به پزشک مراجعه نمایند.
- برای کاهش عوارض جانبی ناشی از مصرف قرص آهن توصیه شود که قرص آهن را پس از غذا میل نمایند.
کم خونی کاذب ورزشی چیست؟
کم خونی ورزشی چیست؟
ورزشکاران به ویژه ، ورزشکاران استقامتی عموما غلظت هموگلوبین وهماتوکریت پاین تر ی نسبت به افراد غیر ورزشکاران دارند . به عبارت دیگر ورزشکاران در مقایسه با افراد عادی به طور جزیی دارای کم خونی هستند این حالت را کم خونی ورزشی می نامند.
کم خونی ورزشی یک اصطلاح بی مسما (اشتباه) است. زیرا علائم ودلایلی که باعث کاهش هماتوکریت در یک ورزشکارمی شود عموما کاذب است.این حالت کم خونی کاذب از تمرین هوازی منظم ناشی می شود که حجم پلاسما را به صورت خطی افزایش می دهد واین امر باعث رقیق شدن خون ودر نتیجه کاهش غلظت هماتوکریت می شود. به عبارت دیگر این کم خونی به دلیل رقیق شدن خون در ورزشکاران استقامتی به وجود می آید.
چگونه تمرینات هوازی باعث افزایش حجم پلاسما می شود؟
جهت جلوگیری از کاهش ناگهانی وحاد حجم پلاسما یا غلظت خون ، این سازش صورت می گیرد که با فعالیت بدن هماهنگ می شود.
تمرینات شدید، حجم پلاسما را به طریق زیر کاهش می دهد:
الف) افزایش متوسط فشارخون سرخگی ونهایتا افزایش فشارخون مویرگی.
ب) تولید اسید لاکتیک وسایر مواد دفعی حاصل از متابولیسم در درون عضلات فعال که باعث افزایش فشار اسمزی بافتها می شود.
ج) تولید عرق.
بدن با کاهش تولید رنین، آلدسترون و وازوپرسین باعث برگشتن املاح(آب ونمک) کلیه به خون می شود که این عمل نوعی سازش است .از طرفی آلبومین خون افزایش یافته که باعث افزایش حجم پلاسما می شود.
چرا افزایش حجم پلاسما مفید است ؟
افزایش حجم پلاسما دو مزیت دارد:
الف) ورزیدگی بیشتر ب) سلامتی بیشتر
کم خونی کاذب ورزشی یکی از نتایج اصلی آمادگی هوازی است. افزایش حجم پلاسما با افزایش ضربه ای کاهش غلظت هموگلوبین را جبران می کند که نهایتا باعث ارسال اکسیژن بیشتر به ماهیجه ها می شود.
در ورزشکاران خون از راههایی همچون رقیق شدن فیبرینوژن وهموگلوبین رقیق می شود که این امر باعث می شود خون راحت تر در رگها جریان یابد وکمترلخته گردد واز بیماریهای قلبی ممانعت به عمل آید. افزایش حجم پلاسما در ورزشکاران امری عادی است ولی همین افزایش در افراد چاق وپر خون یک امر عادی است.
معمول ترین کم خونی واقعی ورزشکاران چیست ؟
هماند افراد عادی این کم خونی ناشی از فقر آهن است . خون مردگی در اعضا بدن ورزشکاران در اثر ضربه باعث بروز کم خونی نمی شود.
آیا فقط ورزشکاران مستعد کم خونی فقر آهن هستند؟
خیر ، این ادعا که ورزشکاران به عنوان یک گروه مستعد فقر آهن هستند صحیح نیست چرا که در اکثر مطالعات وبررسیها به کم خونی کاذب در ورزشکاران توجه نشده است.
فقط مقادیر کمی آهن از طریق عرق دفع می شود وغالبا کسر آهن در زنان ورزشکار وغیر ورزشکار به دلیل کمبود آهن در رژیم غذایی آنها است. در اکثر ورزشکاران زن به ویژه در ورزشکاران سبک وزن همچون دوندگان استقامتی ، ژیمناستها ، وغیره با کاهش کالری بدن آهن نیز کاهش می یابد.
همچنین به دلیل رژیم غذایی گیاهخواری،در غذای آنها آهن زیادی وجود ندارد .لذا دچاره کمبود آهن می شوند .
خونریزی در معده وروده معمولا مخفی، کم ومختصر است وغالبا در حین مسابقات بروز می کند تا تمرینات عادی .
خونریزی اغلب در ورزشکاران استقامتی همچون دوندگان استقامت ، دوچرخه سواران وغیر رخ می دهد. میزان خونریزی آنقدر زیاد ودائم نیست که باعث کم خونی فقر آهن گردد.
اگر چه به ندرت خونریزیهای شدید در ورزشکاران دیده می شود . محل خونریزی عموما از محل زخم در معده وکلولون روده می باشد که این چنین زخمهایی در مدت چند روز التیام می یابد.
همولیز ایجاد شده در اثر ضربه به پا یک همولیز درون عروقی است. به عبارت دیگر معنای این اصطلاح از هم پاشیدگی گلبولهای قرمزدر جریان خون به دلیل اصابت پا به زمین می باشد .
به طور کلی این مورد دوندگان وراهپیمایان رخ می دهد اما اخیرا ثابت شده است که ضربه همیشه عملی برای وجود همولیز نمی باشد چرا که در شنا گران وقایقرانان نیز این دیده شده است.
چگونه همولیز ناشی از ضربه تشخیص ودرمان می شود؟
همولیز ناشی از ضربه به پا توسط یک مقدار غیر عادی غلظت پروتئین هاپتوگلوبین سرم یا پلاسمای خون مشخص می شود.
هاپیتوگلوبین پروتئینی است که میزان هموگلوبین آزاد خون را افزایش می دهد. در حالت وجود همولیز اگر از خون گسترهای تهیه کنیم معمولا این گستره نرمال بوده وعلائم وجود همولیز را نشان نمی دهد .
در حالت همولیز به دلیل فغالیت جبران سازی مغز استخوان بر علیه همولیز عموما میزان رتیکولوسایت به آرامی بالا می رود. حجم گلبولها ی قرمز خون نیز مکن است به آرامی افزایش یابد که بازتابی است در مقابل همولیز گلبولهای قرمز پیر خون که اندازه آنها از حالت معمولی کوچکتر است وتوسط رتیکولو سایت ها جایگزین می شود.
همولیز ناشی از ضربه در دوندگان سنگین وزن که از کفشهای تنگ استفاده می کنند وروی زمین های سفت می دوند چشمگیرتر می باشد.لذا می توان با گذاشتن یک لایه نرم در کفش وتوجه به نوع کفش ومحل دویدن میزان آنرا کاهش داد.
چگونه کم خونی کسر آهن در ورزشکاران مشخص می شود؟
در این حالت حجم گلبول ها قرمز خون کمتر از حالت عادی است.گستره خون تهیه شده نشان دهنده هایپوکرومیک( کم خونی گلبولهای قرمز خون ) ومیکروسایت (کوچک شدن گلبول های قرمز ) می باشد.ونیزغلظت فرریتین رم خون نیز غیر عادی است.
چگونه می توان از کم خونی کسر آهن در ورزشکاران جلوگیری کرد؟
از کم خونی کسر آهن در اغلب ورزشکاران می توان از طریق توجه به رژیم غذایی جلوگیری کرد.
جهت افزایش جذب آهن از طریق غذا ورزشکاران می بایستی
الف) ازگوشت قرمزوگوشت سرخ شده جوجه مرغ استفاده کند.
ب) افزایش جذب آهن از نان وحبوبات از طریق نخوردن قهوه وچای همراه با غذا وخوردن نوشیدنی های سرشار از ویتامین (ث) مثل آب پرتغال.
ج) استفاده از ظروف آهنی جهت پختن غذا به ویژه غذاهای اسیدی همچون سوپ سبزی وسس گوجه فرنگی.
د) خوردن مرغ وخروس یا غذاهای دریایی به همراه لوبیا خشک یا نخود.
همچنین پروتیئن های حیوانی جذب آهن را در سبزی افزایش می دهد.
چه موقع از مکمل های آهن استفاده می شود؟
فقط هنگامی استفاده می شود که یک ورزشکار زن حتی با رعایت رژیم غذایی آهن دار همچنان دچار فقر آهن مدام است که در چنین حالتی از مکمل هایی همچون فروسولفات به میزان 325 میلی گرم دو یا سه بار در هفته استفاده می شود.
آیا حجم پایین فرریتین سرم بدون وجود کم خونی ، اعمال ورزشی ورزشکاران را محدود می کند؟
خیر، ثابت شده که این نظریه اشتباه است. حجم فرریتین فقط یک علامت درونی از ذخایر آهن است. به عبارت دیگر هر کم خونی ناشی از کسر آهن از عملکرد ورزشکارمی کاهدواین وضعیت تشخیص کم خونی ناشی از کسر آهن را از کم خونی کاذب ورزشی مشکل می کند در صورتی که مشکوک به من خونی ناشی از کسر آهن باشد می توان از فروسولفات به میزان 325 میلی گرم 3 بار در روز به مدت دو ماه استفاده کرد. در این حالت بالا رفتن غلظت هموگلوبین به میزان حداقل یک گرم بر دسی لیتر ثابت می کند که کم خونی ناشی از کسر آهن بوده است.
بیماری کم خونی سلولی داسی شکل :
به استسنای موارد ناچیز ، کم خونی سلول داسی شکل که در 80درصد سیاپوستان آمریکا و1 در ده میلیون در سفید پوستان وجود دارد، معمولا بطور مخفی وخفیف است. افرادی که بیماری کم خونی داسی شکل دارند (بصورت مخفی) فاقد کم خونی وگسترش خونی غیر نرمال وعلائم بالینی هستند.
تعداد قابل توجهی از ورزشکاران با ویژگی سلول داسی شکل در لیگهای بین المللی فوتبال درمدارس فوتبال وورزشکاران نخبه ودوندگان آفریقایی وجود دارند.
علائم کم خونی داسی شکل چیست؟
سه مورد برای اهداف تمرینی بیان می شود: الف) وجود خون در ادرار وکاهش کشش سطحی ادرار
ب) انفاکتوس طحال.
ج) سندروم نادر داسی شکل،بیماری شدید رابدومیلا یسیس وغشکردن.
این حالتها پیچیده ورزشی چگونه صورت می گیرد؟
وجود خون در ادرار که ناشی از نکروز(از بین رفتن) ایجاد شده توسط بیماری سلول داسی شکل است واز بین رفتن مویرگها در بخش مدولای کلیه الزاما توسط ورزش ایجاد نمی شود اما توصیه می شود بیمار استراحت کند تا بهبود یابد.
کاهش کشش سطحی در ادرار که از تخریب بخش مدولای کلیه حاصل می شود،باعث از دست رفتن آب بدن می شود.
انفاکتوس طحال عمدتا بدلیل کمبود اکسیژن ایجاد میشود اما ورزش می تواند در بروز آن نقش داشته باشد. پزشکان هنگامی که شخصی درد شدیدی در ناحیه شکم احساس میکند می بایستی به انفاکتوس طحال مشکوک شوند که این بیماری می تواند از طریق برداشتن طحال واستراحت در رختخواب واستنشاق اکسیژن رفع شود.
شواهد موجود حاکی از آن است که در بعضی از سربازان وورزشکاران مبتلا به بیماری کم خونی سلول داسی شکل تمرینات شدید خصوصا در آب وهوای گرم می تواند باعث داسی شکل شدن سلولها در اعضا فعال ونهایتا بروز رابدومیویسیس شدید،کلیه ها شود.
در دودهه گذشته حدود سی مورد از این بیماری که اکثرا وخیم وکشنده بوده است گزارش شده است.
پزشکان ومربیان می بایستی آگاه باشند که این سندروم می تواند حالتهایی از غش وضعف را ایجاد کند که تشخیص به موقع آن می تواند باعث نجات زندگی بیمار شود.
جهت اجتناب از این سندروم همه ورزشکاران با داشتن کم خونی سلول داس شکل یا بدون آن می بایستی
فقر آهن مشکلی عادی در ورزشکاران زن محسوب میشود. محققان به این نتیجه رسیده اند که اکثر ورزشکاران، خصوصاً ورزشکاران زن دچار فقر آهن میباشند. · بنابراین ورزشکاران (خصوصاً ورزشکاران حرفه ای) به آهن نیاز دارند.یکی از کارهای مهمی که آهن در بدن انجام میدهد حمل اکسیژن و دی اکسید کربن از همه سلولهای بدن میباشد.
مغز انسان همواره نیازمند اکسیژن است پس در صورت فقر آهن، اکسیژن کافی به مغز نمی‌رسد و فرد احساس خستگی میکند و بسیار عصبی و زود رنج میگردد. همچنین سیستم ایمنی بدن نیازمند آهن است زیرا اگر به اندازه کافی آهن به بدن نرسد، بدن مستعد ابتلا به عفونت میگردد.
· ورزشکاران و کمبود آهن
· ترکیب فاکتورهای زیر با یکدیگر در ورزشکاران مبتلا شدن به کم‌خونی را افزایش میدهد.
· ۱.نخوردن مواد حاوی آهن: ورزشکارانی که از خوردن گوشت قرمز امتناء میکنند همواره با کمبود آهن مواجهند.
· ۲.افزایش نیاز بدن به آهن: ورزشهای سخت باعث افزایش گلبولهای قرمز خون در رگها میشود و این عمل نیاز به آهن را افزایش میدهد.
· ۳.از دست دادن آهن به مقدار زیاد: از دست دادن خون از طریق زخمها ، قاعدگی، ضربه هایی که به پا وارد میشود و دویدن بر روی سطوح سخت با کفشهایی که کیفیت پایینی دارند، به سلولهای قرمز خون صدمه میزند و باعث کمبود آهن میشوند و در آخر به این دلیل که آهن خون از طریق عرق کردن نیز از بین می‌رود، وقتی در اثر ورزش، به شدت عرق میکنیم به فقر آهن شدیدی دچار می‌شویم.
علائم بیماری:
علائم فقر آهن عبارتند از پایین آمدن تحمل، خستگی های مفرط، کم شدن انرِژی، عود بیماریها، صدمات مکرر، کاهش علاقه به ورزش و عصبی شدن. باقی علائم نظیر کاهش اشتها و افزایش بیماریها و طولانی شدن مدت زمان سرماخوردگی و عفونتها میباشد.
بهترین راه برای مطمئن شدن از وجود فقر آهن، انجام تست خون است اگر یکی از علائم گفته شده را در خود مشاهده می‌کنید و از این موضوع به شدت رنج می‌برید، بهتر است یک آزمایش خون بدهید.
· درصورتیکه پزشک شما کمبود آهن را تشخیص دهد، مطمئناً، راههای افزایش آهن از طریق غذا را به شما خواهد گفت و اگر فقر آهن شما بسیار شدید باشد نیاز به مکملهایی برای جبران آن خواهید داشت.
· هیچ گاه بدون تجویز پزشک از مکملها استفاده نکنید زیرا آهن بیش از اندازه باعث خسارتهای جبران ناپذیری میشود و ریسک ابتلا به سرطان و بیماریهای قلبی ـ عروقی را افزایش میدهد.
منابع خوب برای تهیه آهن
شما میتوانید آهن مورد نیاز بدن را از طریق گوشت حیوانات و غذاهای گیاهی بدست آورید، اما بدن میتواند تنها ۱۵٪ آهن موجود در گوشت و ۵٪ آهن موجود در غذاهای گیاهی را جذب کند.
بنابراین بهترین راه برای کسب آهن استفاده از فرآورده های گوشتی مانند گوشت کم چرب، گوشت مرغ،ماهی یا جگر میباشد.
· اگر چه استفاده از مرکبات بعد غذا جذب آهن را بالا می‌برد.
· بهترین منابع برای جذب آهن، گوشت کم چرب، آجیل و حبوبات میباشد.( این مواد را همراه با موادی که ویتامین c بالایی دارند مصرف نمایید.
اثرات ورزش بر فشار خون .ورزش منظم به حفظ انعطاف پذیری شریان ها حتی در افراد بزرگسال کمک می کنند که به نوبه خود جریان خون و فشار خون عادی را تضمین می کند. افراد غیر فعال ، 35 % بیشتر از ورزشکاران خطر توسعه فشار خون را دارند.
ورزش با شدت بالا ممکن است به همان اندازه ورزش با شدت معتدل ، فشار خون را پایین نیاورد. موارد زیر برخی مشاهداتی است که از این رویکرد حمایت می کنند:
در یک مطالعه ، ورزش معتدل ( روزانه دو مایل دو آرام ) چنان خوب فشار خون را کنترل کرد که بیش از نیمی از بیمارانی که برای فشار خون بالا دارو مصرف می کردند توانستند مصرف دارو را قطع کنند.
مطالعات نشان داده اند که یوگا و تای چی ، ورزش چینی باستانی شامل حرکات آرام و آرام بخش ، ممکن است فشار خون را تقریبا به همان خوبی ورزش های آئروبیک با شدت معتدل پایین بیاورند.
قبل از ورزش ، افراد مبتلا به فشار خون باید از نوشابه های کافئین دار که سرعت ضربان قلب ، بار کاری قلب و فشار خون را در طی فعالیت جسمانی افزایش میدهند ، اجتناب کرد.
|
تنظیم های غیر ارادی :تنظیم وتوضیع جریان خون به عضلات اسکلتی از طریق اعصاب تحت تاثیر سیستم عصبی سمپاتیک قرار دارد. دو نوع تار عصبی ازاین سیستم در عضلات صاف دیواره رگها وجود دارد
تارهای گشاد کننده عروق یا کولی نرژیک از انتهای آنها استیل کولین ترشح می شود) که نقش آنها افزودن به جریان خون درعضلات فعال هنگام ورزش با اتساع رگها میباشد.
تارهای تنگ کننده رگ منقبض کننده یا آدرنرژیک که نورآدرنالین ویا نوراپی نفرین از انتهای آنها ترشح میشود.
هنگام استراحت جریان خون در عضلات اسکلتی بسیار کم است زیرا رگهای خونی موجود در این عضلات به حالت نیمه بسته (حالتی که ازخود رگها ناشی میشود و تا حدود زیادی مستقل ازکنترل عصبی است)می باشد.
بعدا" خواهیم دید که افزایش جریان خون در عضلات فعال که باعث افزایش حالت باز شدن یا اتساع رگها بصورت فعالانه انجام نمی گیرد . بلکه چون عضله صاف دیواره آنها در حالت انبساط قرار می گیرند ، فشار جریان خون موجب اتساع آنها می شود.
ب: تنظیم شیمیائی: افزایش جریان خون در عضلات هنگام ورزش ، از ترکیب شیمیائی خون تاثیر می پزیرد. چنانکه قبلا عنوان شدعضلات صاف رگهای خونی عضلات اسکلتی هنگام استراحت (که از کنترل عصبی مستقل هستند در حالت نیمه بسته می باشد.
افزایش جریان خون در این عضلات از طریق کاهش خاصیت درونی تنگ کنندگی رگها وهمراه با افزایش حالت اتساع در آنها صورت می گیرد که بروز این حالت در نتیجه تاثیر عمل موضعی تغییرات شیمیائی بر رگهای خونی است ، واسطه های شیمیائی که در زیر برشمرده می شوند،بعنوان علل این تغییر پیشنهاد شده اند.
کاهش غلظت اکسیژن
آزاد شدن پتاسیم و هیستامین مادهای که از تجزیه هستیدین بدست می آید وباعث اتساع وافزایش قابلیت نفوذ مویرگها ، افزایش ترشح معده وانقباض عضلات احشائی میشود درون سلولی
ترکیب شیمیائی اتساع رگ که (برادی کینین نوعی کینین از یک زنجیره شامل اسید آمینه؛ نامیده می شود.
جالب توجه است که چگونه عوامل باز کننده و محدود کننده با عمل کرد خود ، جریان خون را در یک منطقه محدود کرده ،آنرا به بخش دیگری که در نتیجه ورزش نیاز بیشتری دارد می رسانند ، همچنین قابل توجه است که چگونه نیازها ی قسمتهای مختلف بدن در حین انجام کار با یکدیگر متفاوت است ، به عنوان مثال مغز در حالت استراحت و ورزش ازیک مقدار ثابت خون استفاده می کند ، در حالیکه نیاز قلب همراه با افزایش ضربان آن نسبت به حالت استراحت افزایش می یابد .
در هنگام ورزش مقدار جریان خون به عضلات فعال به منظور تغذیه ودریافت اکسیژن پوست به منظور دفع حرارت بیشتر می شود.در همان حال جریان خون به سایر اندامهای درونی چون کلیه ها ، روده ها ومعده همراه با افزایش کار کاهش می یابد.با توجه به نکته مهم عنوان شده در بحث فوق مربیان با تجربه می دانند که هنگام انجام فعالیت ورزشی هنگامی است که خون متوجه اندامهای درونی نباشد و باید یک ورزشکار در موقع مطلوب به امر تغذیه بپردازد طوریکه چنانچه خون از معده و روده ها متوجه عضلات فعال و پوست گردید عضلات اندامهای درونی تحت فشار در اثر کم خونی نباشند. بنابرین قبل از تمرین میباید :
1 از تناول غذاهای سنگین و دیر هضم اجتناب نمود.
2 مواردی که باعث افزایش اسید بدن و کاهش بیش از حد PH می شود در رژیم قبل از تمرین به حد اقل میزان خود کاهش داده شود.
3 رژیمهائی که شامل مواردی هستند که باعث افزایش انقباض در رگها میشوند را به حداقل میزان رسانید
4 با تمرکز و آرامش قبل از تمرین ، خود را برای انجام فعالیت آماده نمائید و از ایجاد فشار و تنش که باعث بهم خوردگی تعادل عصبی میشود و عملکرد اعصاب را مختل می نماید پرهیز نمایید « با اعصابی آرام و راحت به تمرین بپردازید» آشفتگی عصبی می تواند عامل ایجاد عدم تمرکز گردد که خود باعث بهم ریختگی سیستم گردش خون و همچنین افزایش میزان آسیب دیدگی است.
5 قبل از تمرین استفاده از مواد مدر را قطع نمائید. زیرا این مواد باعث کاهش پتاسیم درون سلولی وافزایش میزان گرفتگی در عضله می گردند وعملا کارائی ورزشی را کاهش میدهند
6 در هنگام تمرین از افراط در نوشیدن خودداری نمائید ، چراکه نوشیدن بیش از حد نیاز آب باعث متوجه ومتمرکز نمودن خون به عضلات اندامهای درونی می گردد .
این عمل بدنبال خود کاهش میزان گردش خون در عضلات فعال و پوست را دارد که مانع از پیشرفت و عدم نتیجه گیری از تمرین را می شود.
7 در حالیکه ورزشکار تمرین مینماید حرارت داخلی بدن افزایش یافته «که میباید بتدریج و صحیح بعد از تمرین از میزان حرارت درونی کاست» در این حالت اگر ورزشکار نوشیدنی بسیار سرد و یا داغ میل نماید میتواند آسیبهای جدی وغیر قابل جبرانی رابه اعضای درونی بدن خود برساند.
8 انجام فعالیت در مکانهائی که دی اکسید کربن و رطوبت بالا دارند و اکسیژن در آنجا محدود باشد باعث پایین آمدن راندمان کار یک ورزشکار میگردد .
9 با توجه به عملکرد اعصاب و هماهنگی جالبی که بین اعضاء و اعصاب وجود دارد (متوجه ومتمرکز نمودن خون در ناحیه عضلات فعال وکاهش میزان انبساط در ناحیه غیر فعال بدن مربیان با تجربه سعی می نمایند تا سیستم تمرینات ورزشکاران را طوری که باعث آشفتگی در هماهنگی ذکر شده نگردند.
یعنی تمرکز خون را در عضله فعال کاهش ندهند«سیستم تمرینات متمرکز تک عضله یا عضلات هماهنگ در تمرین نتیجه ای مطلوبتر از سیستم تمرین عضلات غیر متمرکز وناهماهنگ دارد» در اینجا نیاز به آشنایی باسیستمهای مختلف برای مربیان افزایش می یابد چرا که مربی آگاه به آناتومی حرکت و آشنا به سیستم های مختلف می تواند از طریق اعمال سیستم صحیح و متناسب با نیاز ورزشکار کارائی وی را افزایش داده و او را به هدف نزدیکتر نماید.
10 با توجه به اینکه هنگام ورزش میزان مقاومت در برابر فشار خون در اثر اتساع رگهای عضلات فعال کاهش می یابد ورزشکاران می باید از مواردی که باعث افت فشار خون می شود قبل از تمرین اجتناب نمایند
11 جالب توجه است که انجام کار دنیامیک با استفاده از عضلات کوچک چون بازو نیز در مقایسه با عضلات بزرگ مانند عضله پا موجب افزایش بیشتر فشار خون می شود . این حالت بخصوص هنگامی که فرد با دست کاری را انجام میدهد مانند پارو کردن برف ، کندن زمین نقاشی کردن دیوار و یا کارهایی مانند نجاری مشاهده می شود . این نوع کارها برای افراد مسن که دچار بیماریها ی قلبی و گردش خون می باشند توصیه نمی شود.
لازم به تذکر است که تمرین ورزشی نیز خود بر فشار موثر است . برای مثال: کار طولانی در افراد تمرین نکرده کاهش پیوسته و تدریجی فشار سیستولی میشود که نشانه نزدیک شدن خستگی است. از سوی دیگر انجام تمرینات منظم این پدیده را به تاخیر می اندازد بطوری که کار سنگین را می توان برای مدت خیلی طولانی تر بدون تغییر زیاد در فشار خون ادامه داد
«هر چه فرد دارای تمرین بهتر و بیشتری باشد فشار خون او زودتر به سطح قبل از شروع تمرین می رسد
|
کم‌خونی را میتوان این‌گونه تعریف کرد که:
حالتی است که کیفیت و کمیت اریتروسیت‌های (گویچههای قرمز) گردش خون کمتر از سطح نرمال برای یک شخص مد نظر است.
بر طبق منابع، میزان هموگلوبین و تعداد اریتروسیت خون متناسب با سن، جنس و نزدیکی به سطح دریا است.
اخیراً تحقیقات در زمینه تغییرات فیزیولوژیکی اریتروسیت و نحوه از بین رفتن آن بعد از یک جلسه فعالیت جسمانی یا ورزش هوازی شدید صورت گرفته است. این تحقیقات به این که فعالیت جسمانی عامل ممکن برای آنمی است، منتهی میشود. به همین علت بیش از سه دهه قبل اصطلاح آنمی ورزشکاران مطرح شد که یک حالت کم‌خونی محدود، متناسب برای افرادی که به طور منظم تمرین میکنند، همانند ورزشکاران معین میگردد.
کسی که دچار رقیق‌شدن خون میگردد، نباید به عنوان یک شرایط آنمی واقعی در نظر گرفته شود، بلکه بایستی به عنوان یک واکنش سازگاری به ورزش تلقی گردد. چندین تحقیق نشان داده که بسیاری از این نوع آنمی در گروههای ورزشکاران تحت کنترل به وجود آمده است.
برای تعیین دقیق قسمت اعظم مشکل اعم از اینکه یک آنمی ناشی از مکان تمرین در مقدار تفاوت موجود باشد یا اینکه مربوط به تعریف و علت‌شناسی، برای آنمی پیشنهاد شده است؟ قسمت اعظم مشکل در بررسی آنمی این است که تعیین شود آنمی ناشی از تمرینات ورزشی است یا علت واقعی دارد.
هنگامیکه علت در ارتباط با رقیق‌شدن خون باشد، ما با یک کم‌خونی واقعی سر و کار نداریم. به همین علت واژه"کم‌خونی کاذب" ایجاد میشود.
امروزه فواید ورزش به علت مرگ ناگهانی ورزشکاران بیش از هر زمان دیگری قابل بحث میباشد و تحقیقات مختلفی در ارتباط با منظم یا غیرمنظم بودن فعالیتهای جسمانی مطرح میشود.
تعیین اینکه آیا ورزش علت آنمی در افراد است یا اینکه با عوامل دیگر همراه شده و باعث کم‌خونی میشود مهم است. از این نظر، تشخیص برای آنمی واقعی بایستی از طریق ارزیابی جنبه‌های کلینیکی همچنین پارامترهای خون‌شناسی همانند هموگلوبین کورپوسکول میانی[1] که تحت تأثیر رقیق‌شدن خون قرار نمی‌گیرد، صورت پذیرد.
هرگاه علت ترکیبات آهنی مشهود باشد، ورزش به عنوان یکی از عوامل کم‌خونی مطرح میشود. اینکه چه مقدار تحلیل گلبولهای قرمز (همولیتیک) در آنمی ورزشی شرکت داشته و همچنین نقش استرس اکسایشی در آنمی، تحت بررسی است.
کم‌خونی فروپنیک با کاهش عملکرد ورزشکاران به ویژه افراد ماراتن در ارتباط است به همین علت بیشترین تحقیقات در آنها صورت میگیرد. این علت میتواند با وجود هموگلوبین در ادرار (هموگلوبین اوریا، وجود خون در ادرار هماچوریا، کاهش خون معده و روده و کاهش آهن به دلیل تعریق زیاد باشد. هموگلوبین در ادرار
اولین گزارش در مورد وجود هموگلوبین در ادرار در ارتباط با ورزش در سال 1982 بود. زمانی که بالابان، وجود تیرگی در ادرار یک سرباز جوان را بعد از شرکت در یک رژه، شناسائی کرد. او آن را وجود هموگلوبین در ادرار رژه‌ای نامید.
هموگلوبین در ادرار گاهی اوقات همراه با وجود خون در ادرار بود که باعث ایجاد شرایط کم‌خونی در ورزشکاران رقابتی به ویژه کسانی که برای مسافت‌های طولانی می‌دویدند، میشد. این شرایط کم‌خونی وابسته به همولیز در ارتباط با ورزش در نتیجه پائین‌بودن (هیپوگلوبین) و افزایش هموگلوبین پلاسما بوجود می‌آید.
شواهد نشان میدهد وجود هموگلوبین در ادرار شایع‌تر از آنچه که فکر میکنیم، میباشد. اگر چه به نظر میرسد که محدود و خوش‌خیم است.
خون در ادرار
هماچوریا بر اثر ورزش برخوردی(فوتبال یا بوکس) و ورزش غیربرخوردی(شنا) ایجاد میشود که میتواند قابل رویت یا میکروسکوپی باشد. اغلب محدود و خوش‌خیم است. از این رو 48 تا 72 ساعت بعد از ورزش ناپدید میشود که میتواند مربوط به کیسه صفرا و زخم کلیه باشد. هرگاه مربوط به زخم نباشد، یا کم‌خونی گلومرال ناشی از انقباض عروق طحال و کلیه است یا از یک افزایش فشار ثانویه فیلتراسیون منتج از انقباض سرخرگ‌های آوران میباشد.
شدت هماچوریا به شدت و مدت ورزش بستگی دارد و میتواند با کم آبی، وجود میوگلوبین در ادرار و پراکسید لیپید در اریتروسیت‌ها رخ دهد.
کاهش خون معده– روده ای
کاهش خون گوارشی بعد از ورزشهای طولانی مدت بسیار رایج است. در ورزشکاران دوی ماراتن، با میانگین 8 تا30 درصد مشهود است که نه همراه با تورم و نه خونریزی معده است و ظاهراً مربوط به سن، زمان، علائم شکمی و مصرف اخیر ویتامینc یا اسید استیل سالیسیک نمیشود.
کاهش خون در ورزش در ارتباط با شدت ورزش، میتواند باعث کاهش جریان گویچه قرمز و افزایش فقدان آهن شود.
کاهش آهن به علت تعریق زیاد
این شکل کاهش آهن در چندین تحقیق در طول و بعد از یک جلسه ورزش در افراد تمرین کرده و بدون تمرین ارزیابی شده است. نتایج نشان میدهد که این مدل کاهش آهن بستگی به میزان عرق دارد. از این‌رو بیشتر در ورزش طولانی مدت تحت درجه حرارت بالا صورت میگیرد. تفاوت معناداری بین زنان و مردان وجود ندارد. شدت ممکن این کمبود، بستگی به میزان ذخیره آهن ورزشکاران دارد.
